Cờ Vây Mittelstand Kể từ khi Đức, siêu cường kinh tế của châu Âu, chịu ảnh hưởng chưa từng có bởi Covid-19 , sự chú ý đổ dồn vào các doanh nghiệp gia đình vừa và nhỏ của họ, được gọi với cái tên “mittelstand”. Các mittelstand này được coi là xương sống của nền kinh tế Đức, họ chiếm hơn một nửa GDP và sử dụng tới khoảng 60% lao động của quốc gia này Mittelstand là các doanh nghiệp gia đình trong lĩnh vực sản xuất công nghiệp, thường không được niêm yết trên sàn giao dịch chứng khoán và do đó không phải chịu áp lực ngắn hạn giống như các công ty niêm yết. Không giống như các doanh nghiệp ở Mỹ, các Mittelstand này được lưu truyền qua nhiều thế hệ Các mittelstand tập trung cao độ vào mong muốn của khách hàng toàn cầu. Các công ty này đều có chung quan điểm: "Chúng tôi không cố gắng trở thành công ty lớn nhất. Chúng tôi muốn trở thành người giỏi nhất trong lĩnh vực của mình cam kết lâu dài với lĩnh vực này" Cả thế giới biết rằng hàng gia dụng Đức là tốt nhất, nhưng hiếm ai nhớ được tên của thương hiệu sản xuất ốc vít, hay keo dính cho nồi cơm hay lò nướng. Bởi lẽ, các công ty mittelstand phấn đấu với một mục đích duy nhất: đi đầu về công nghệ trong lĩnh vực của họ Nhiều người Đức tin rằng, họ vượt trội hơn so với mô hình công ty "bùng nổ hoặc phá sản" của Mỹ. Thậm chí, mô hình doanh nghiệp này – được khai sinh tại Đức trong thời kỳ hậu Thế chiến II – còn là niềm ghen tị của các đối thủ trong lĩnh vực công nghiệp, như Trung Quốc Ngay cả làn sóng đại dịch Covid-19 còn không thể quật ngã họ Theo một cuộc khảo sát của công ty tư vấn EY, phần lớn các mittelstand tiếp sức cho nền kinh tế Đức lại ở trong tình trạng tốt một cách đáng ngạc nhiên gần 2 năm sau đại dịch coronavirus Theo EY, trong số 800 công ty mittelstand của Đức được thăm dò ý kiến, 91% cho biết tình hình kinh doanh của họ là tốt hoặc khá tốt, trong khi chỉ 9% đánh giá là tình hình kinh doanh xấu hoặc có triển vọng xấu. Tích cực nhất là các công ty trong lĩnh vực hóa chất, dược phẩm, xây dựng và máy móc, trong khi lĩnh vực ô tô có triển vọng tiêu cực nhất Ngân hàng Commerzbank, người cho vay lớn nhất đối với các công ty mittelstand, cũng nói với Reuters rằng số lượng các công ty được đưa vào diện "chăm sóc đặc biệt" thấp hơn nhiều mức họ lo ngại và khách hàng của họ cũng chẳng vội vàng trong việc nâng hạn mức tín dụng "Do phần lớn các doanh nghiệp này vẫn thuộc sở hữu gia đình, tỷ lệ vốn chủ sở hữu cao, nên tạo ra một bước đệm tốt cho những thời điểm khó khăn", Niko Mohr, Giám đốc tại McKinsey, một chuyên gia về mittelstand, cho biết Stihl, một doanh nghiệp gia đinh sản xuất máy cưa xích được thành lập vào năm 1926, đã quyết định không trở thành "con tin" của các ngân hàng từ vài thập kỷ trước. Họ đã tăng tỷ lệ vốn chủ sở hữu lên 70%, để đảm bảo họ có thể đưa ra các quyết định kinh doanh độc lập với bất kỳ người cho vay nào có tư duy ngắn hạn – điều mà các mittelstand cho là tối kỵ Các mittelstand tin rằng lợi nhuận ngắn hạn không phải là tất cả. Không phải ngẫu nhiên mà chỉ có một số rất ít mittelstand được niêm yết trên sàn chứng khoán. Họ thường duy trì tối đa cổ phần kiểm soát trong tay gia đình Andreas và Daniel Sennheiser, co-CEO của nhà sản xuất thiết bị âm thanh Sennheiser khẳng định: "Điều quan trọng đối với chúng tôi là giữ tỷ lệ vốn chủ sở hữu cao và không lỗ. Một số người có thể nói rằng chúng tôi có ác cảm với rủi ro. Nhưng rủi ro duy nhất đáng để chấp nhận, đối với chúng tôi, là những rủi ro sẽ không gây nguy hiểm cho sự ổn định của công ty. Và chiến lược này đã hoạt động tốt cho chúng tôi trong suốt lịch sử của Sennheiser. Kể từ khi thành lập, chúng tôi đã tăng trưởng hàng năm và chỉ một lần duy nhất vào năm 2009, chúng tôi chứng kiến sự sụt giảm doanh thu, chỉ 1%" Đối với các chủ doanh nghiệp gia đình trên toàn nước Đức, còn có một sự thôi thúc mạnh mẽ khác, giúp duy trì hoạt động kinh doanh, đặc biệt là sau nhiều thế hệ sở hữu. Tại xưởng đúc Rincker - nơi từng đúc ra hơn 30 tấn chuông nhà thờ mỗi năm - Hanns Martin Rincker đang cảm nhận được toàn bộ sức nặng của lịch sử "Tôi không muốn một ngày nào đó, ở thiên đường hay địa ngục, tôi gặp tổ tiên của mình ở đó và nói với họ: 'Cháu đã đóng cửa nó (Rincker - PV)'. Đó không phải là điều tôi sẽ làm. Chúng tôi nhất định sẽ tồn tại" Ngày nay, mục tiêu của Trung Quốc trong ngành công nghiệp sản xuất toàn cầu đã tiến tới việc vươn lên top 1. Tất nhiên để làm được điều đó, họ phải vượt qua Đức. Một trong số những phương thức được áp dụng, là học tập mô hình đã tạo nên xương sống của ngành công nghiệp Đức Để làm nổi bật khoảng cách hiện có giữa Đức và Trung Quốc, gần 60% mittelstand – thường được gọi là "nhà vô địch giấu mặt" của Đức – có hoạt động sản xuất ở Trung Quốc. Số lượng nhà máy của Đức tại Trung Quốc là hơn 2.000. Ngược lại, hiện chỉ có 4 nhà máy của doanh nghiệp Trung Quốc, được thành lập ở Đức Hermann Simon, người sáng lập Simon-Kucher & Partners, một chuyên gia định giá hàng đầu tin rằng, người Đức vẫn có lợi thế lớn về sự hiện diện, thương hiệu và chất lượng toàn cầu. "Nhưng cuộc chiến trong tương lai sẽ diễn ra trên lĩnh vực đổi mới, bao gồm cả số hóa", ông nói với DW Trung Quốc hiện là nhà sản xuất lớn nhất thế giới, họ thu về 31,3 nghìn tỷ RMB (4 nghìn tỷ EUR) vào năm 2020. Mặc dù dẫn đầu trong các lĩnh vực như 5G, truyền thông lượng tử và đường sắt, Trung Quốc vẫn ở chưa thể đứng top 1 về sản xuất tiên tiến Tuy nhiên, hàng hóa xuất khẩu của Trung Quốc sang Đức chứa ngày càng nhiều các mặt hàng công nghiệp phức tạp như máy móc, dược phẩm và sản phẩm ô tô. Theo một nghiên cứu của Viện Kinh tế Đức (IW), tỷ trọng của các sản phẩm này trong tổng nhập khẩu của EU từ Trung Quốc đã tăng từ 50,7% năm 2000 lên 68,2% vào năm 2019 Vào tháng 6/2021, 6 bộ ngành của Trung Quốc đã cùng ban hành hướng dẫn rằng đến năm 2025, quốc gia này đặt mục tiêu phát triển 10.000 doanh nghiệp "tiểu khổng lồ (little giant)" chuyên về các lĩnh vực ngách và 1.000 doanh nghiệp top 1 trong một lĩnh vực duy nhất "Trung Quốc đã tích lũy kinh nghiệm phong phú trong việc phát triển những gã khổng lồ, như Huawei trong quá khứ. Bây giờ chúng ta cần chuyển trọng tâm chính sách để leo lên trên trong nấc thang sản xuất vào giai đoạn Kế hoạch 5 năm lần thứ 14", Tian Yun, Phó giám đốc Hiệp hội Hoạt động Kinh tế Bắc Kinh, nói với Thời báo Hoàn cầu Sự thay đổi chính sách chiến lược của Trung Quốc trong 5 năm tới là tập trung vào các đột phá trong các lĩnh vực và chuỗi cung ứng cụ thể, quan trọng – những lĩnh vực mà Trung Quốc có thể dễ bị tổn thương trong cuộc chiến công nghệ với Mỹ Ông Jürgen Matthes từ Viện Kinh tế Đức, nói với Deutsche Welle: "Các nhà vô địch giấu mặt – mittelstand - có lịch sử lâu đời về chuyên môn, nhưng Trung Quốc cũng đang bắt kịp, đôi khi cũng bằng cách mua lại các mittelstand ở Đức". Trong giai đoạn 2014-2020, có 300 thương vụ mua lại của Trung Quốc đối với các công ty Đức và có khá nhiều mittelstand trong đó KA Schmersal, một Mittelstand chuyên về công nghệ bảo an, đã hoạt động tại Trung Quốc từ năm 1997. Ông chủ Michael Ambros cho hay: "Nhà máy ở Trung Quốc là một bản sao của nhà máy ở Wuppertal. Đó là lý do tại sao chúng tôi không ghi Sản xuất tại Trung Quốc hay Sản xuất tại Đức, mà chỉ ghi Sản xuất bởi Schmersal" Ông Matthes nhấn mạnh: "Các mittelstand nên lo lắng về việc các công ty Trung Quốc tiến vào thị trường nội địa của chính họ. Nhưng vấn đề không chỉ giới hạn ở thị trường Đức, bởi vì các mittelstand Đức thực sự mang tính toàn cầu. Hầu hết bọn họ tạo ra hơn 80% doanh thu từ thị trường quốc tế. Không nghi ngờ gì rằng, nếu sao chép được mô hình này, Trung Quốc sẽ trở thành đối thủ cạnh tranh khó nhằn nhất cho người Đức"
3 triệu doanh nghiệp gia đình Đức sắp phá sản Ngày càng nhiều doanh nghiệp nhỏ kiểu gia đình trị, vốn là xương sống của nền kinh tế Đức, rao bán mình cho người Mỹ Thâm hụt ngân sách gia tăng khiến Đức phải dỡ bỏ các chính sách hỗ trợ doanh nghiệp, khiến ngày càng nhiều công ty gia đình trị nổi tiếng tại đây phải rao bán mình vì bên bờ vực phá sản Bên cạnh đó, chi phí đi vay tăng cao cùng giá năng lượng đắt đỏ càng khiến nhiều ông chủ từ bỏ truyền thống không chấp nhận nhà đầu tư bên ngoài Văn hóa phân biệt rạch ròi giữa thời gian riêng tư và giờ đi làm, cộng với sự bảo hộ quá mức của chính phủ với người lao động đang khiến các doanh nghiệp Đức gặp vô vàn khó khăn Bất an Giáng sinh năm 2023, ông chủ Steffen Cyris của hãng sản xuất thịt nguội Schrutka-Peukert tại Bavaria-Đức đã khoe khoang về số đơn đặt hàng "chật cứng", loại bỏ ngoài tai những lời đồn về tương lai u ám của nền kinh tế vĩ mô, đồng thời yêu cầu nhân viên sẵn sàng tăng ca Thế nhưng chỉ trong vài tuần, sự lạc quan đó của ông Cyris đã biến mất. Hàng loạt cửa hàng thịt và tiệm bánh đã hủy đơn hàng với lý do chính phủ dừng trợ cấp kể từ đầu tháng 1/2024. Giờ đây khi nền kinh tế Đức chìm sâu hơn vào suy thoái kinh tế thì bản thân ông Cyris mới bắt đầu lo ngại về triển vọng kinh doanh của mình "Tình hình căng thẳng đến mức tôi không chắc liệu mình có nên phá vỡ truyền thống kinh doanh của gia đình không khi chấp nhận lời đề nghị từ nhà đầu tư bên ngoài, nếu như có lời đề nghị như vậy", ông Cyris cho hay Sự bất an của ông Cyris phản ánh nỗi thất vọng ngày càng tăng của khoảng 3 triệu doanh nghiệp "gia đình trị" (Mittelstand) tại Đức, vốn là trụ cột của nền kinh tế lớn nhất Châu Âu, nhưng nay lại đang bên bờ vực phá sản Kinh tế khó khăn, chi phí vay vốn tăng cao cùng việc bảo hộ người lao động quá mức đã khiến nhiều doanh nghiệp nhỏ kiểu gia đình trị ở Đức cảm thấy công việc kinh doanh, đầu tư khó hơn. Thậm chí nhiều doanh nghiệp nhận thấy rằng không đáng để đổ thêm tiền đầu tư để gặp thêm rắc rối và đang tìm cách rút lui Số lượng các công ty vừa và nhỏ tại Đức đang rao bán đã tăng lên trong vài năm trở lại đây. Đại dịch Covid-19 tồi cuộc khủng hoảng năng lượng đã đẩy nhiều hãng đến bờ vực thẳm "Giờ đây những quy định mới của chính phủ và yêu cầu phải cải cách mô hình kinh doanh để tồn tại đã khiến nhiều doanh nhân Đức quyết định từ bỏ truyền thống kinh doanh của gia đình", giám đốc Jens Krane của ngân hàng Commerzbank AG cho hay Từ bỏ Những Mittelstand của Đức vốn nổi tiếng toàn cầu do có chuyên môn cao và trải rộng khắp thị trường này, được mệnh danh là những nhà vô địch tiềm ẩn làm nên nền kinh tế lớn nhất Châu Âu Theo truyền thống, các chủ sở hữu công ty chỉ chuyển nhượng trong gia đình và rất hạn chế xem xét nhận đầu tư từ bên ngoài hay bán lại công việc kinh doanh trừ phi không còn lối thoát Thế nhưng giờ đây, chuyên gia Burc Hesse của hãng luật Latham Watkins cho biết ngày càng nhiều Mittelstand cởi mở hơn với đề nghị đầu tư để trở thành công ty cổ phần tư nhân "Ngày càng nhiều ông chủ người Đức than phiền về công việc kinh doanh đang khó khăn hơn bao giờ hết. Bởi vậy việc bán công ty sẽ trở nên nhẹ nhàng hơn khi chẳng phải quan tâm đến chi phí hoạt động nữa", ông Hesse thừa nhận Hãng tin Bloomberg cho hay điều kiện kinh doanh tại Đức đang ngày một khó khăn hơn khi tòa án hiến pháp nước này ra lệnh cho chính phủ ngừng tài trợ doanh nghiệp nhằm tránh gia tăng thâm hụt ngân sách Trong khi chính phủ hạn chế đầu tư công và hỗ trợ doanh nghiệp thì chi phí năng lượng tăng cao, lãi vay đi lên khiến nhiều công ty Đức gặp khó khăn hơn bao giờ hết "Giới Mittelstand của Đức đang sôi trào hết lên. Hầu như tuần nào tôi cũng nhận được cuộc gọi từ các gia đình doanh nhân đang gặp khó khăn, hỏi về việc liệu họ có nên bán công ty không? Liệu có buộc phải làm vậy? Liệu duy trì truyền thống doanh nhân Đức có còn giá trị?...", nhà sáng lập Peter May của hãng tư vấn May Consulting ngậm ngùi Ví dụ tiêu biểu nhất là việc gia đình Viessman có trụ sở tại Frankfurt đã bán nhà máy sản xuất máy bơm nhiệt nổi tiếng của gia tộc mình cho tập đoàn Carrier Global của Mỹ. Thỏa thuận này đem về khoản tiền mặt trị giá 12 tỷ Euro, tương đương 13,1 tỷ USD Nhà máy của gia đình Viessman Tuy nhiên thương vụ này đã tạo nên sự phản đối kịch liệt trong cộng đồng doanh nghiệp Đức dù gia đình Viessman đã ở vào tình cảnh bất đắc dĩ Theo thỏa thuận, người thừa kế của gia đinh Viessman sẽ trở thành một trong những cổ đông lớn nhất của Carrier Global và gia nhập hội đồng quản trị của công ty Palm Beach Gardens. Số tiền kiếm được sẽ được gia đình Viessman đầu tư những mảng kinh doanh khác của gia tộc Quá bảo hộ người lao động Nhà sáng lập May cho biết tình trạng bảo hộ người lao động quá mức, vốn là tệ nạn lâu năm tại nền kinh tế này là một yếu tố nữa khiến tình hình càng trở nên phức tạp Mặc dù văn hóa không làm việc khi hết giờ và phân công rõ ràng thời gian cá nhân với đi làm có lợi cho người lao động nhưng chúng cũng ảnh hưởng đến hiệu suất giải quyết công việc Tệ hơn, đạo luật mới năm 2023 của Đức yêu cầu các công ty nhiều hơn 50 lao động phải thiết lập hệ thống tố giác ẩn danh tiêu tốn hàng chục nghìn Euro càng khiến chi phí nhân lực tăng cao Trong khi đó, chính phủ lại thu hồi các quỹ cứu trợ thời đại dịch khiến nhiều ông chủ không còn muốn tiếp tục làm ăn "Nền kinh tế Đức đang bị bóp nghẹt vì chính sách bảo hộ người lao động quá mức đang tràn ngập mọi lĩnh vực đời sống", nhà sáng lập May nhận định Đồng quan điểm, Bộ trưởng Tài chính Christian Lindner cũng bày tỏ sự quan ngại tương tự vào tháng 2/2024 khi Đức tụt hạng trong bảng xếp hạng môi trường kinh doanh suốt 10 năm qua Phát minh ở Đức, sản xuất tại Mỹ Bên cạnh đó, dân số già hóa khiến nhiều gia tộc không có người kế nhiệm vì tỷ lệ sinh đẻ thấp. Nhiều người kế tục tại Đức thì lại có tư tưởng khác biệt, không còn muốn kế thừa công ty từ gia đình Báo cáo của Ngân hàng KfW cho thấy khoảng 125.000 Mittelstand sẽ được chuyển giao cho tầng lớp kế cận từ nay đến năm 2027, nhưng gần ¾ trong số đó gặp vấn đề về việc chuyển giao cho lớp trẻ Thế rồi khi được chuyển giao thành công thì khả năng lớp trẻ bán công ty gia đình cho người ngoài cũng khá cao Quay trở lại với câu chuyện của Cyris, ông chủ này đang xem xét chuyển việc kinh doanh ra bên ngoài Châu Âu, ví dụ như thị trường Mỹ bằng việc hợp tác với thương hiệu The Aging Room Hiện Cyris đang rao bán sản phẩm thịt bò khô của mình tại các bang California và Florida, đồng thời cố gắng kêu gọi thêm đầu tư dù chúng phá vỡ truyền thống kinh doanh gia đình "Phát minh ở Đức, sản xuất tại Mỹ (Invented in Germany, Made in the US) đang trở thành tương lai của doanh nghiệp chúng tôi", ông Cyris kết luận
